Baselgia parochiala s. Andriu

Cuort suenter l’emprema menziun dalla vischnaunca da Ruane (Ruina) 765 el testament da Tello ei era igl emprem sanctuari vegnius numnaus per l’emprema gada, numnadamein 831.

Quella documentaziun va anavos sin igl urbari dils beins carolings. Da quei edifeci ei nuot pli veseivel. La biala tuor romana ch’ei eregida el 12avel tschentaner ei la pli veglia part existenta. A caschun dalla consecraziun digl altar igl onn 1449 vegn per l’emprema gada menziunau il patrocini da s. Andriu. La preschientscha da dus paders caputschins, pader Ireneus e pader Dumeni, denter 1628 e 1644, ha giu gronda influenza sin la pleiv e vischnaunca da Rueun. Cuort suenter lur arrivada baghegian ils paders numnadamein entuorn la baselgia dil temps mediaval baul. Sin ils vegls fundaments eregian els in niev sanctuari cun eventualmein integrar entginas parts dils mirs dil chor da la baselgia ed alzar considerablamein il clutger existent. Igl edifeci baroc, cun la tuor romana, sco nus havein oz, exista dapi anno 1633. Lu ha numnadamein la consecraziun dalla baselgia renovada giu liug. Igl altar principal sco era ils altars laterals dateschan medemamein digl onn 1633. Sper quella gronda renovaziun han ils paders caputschins era instradau la construcziun dallas capluttas da s. Francestg (1642) e da s. Maria Madleina (1643). Denter ils onns 1775 e 1822 han ils parochians denter auter procurau las tablas dalla via dalla Crusch e montau bauns-baselgia. Ina gronda investiziun ei l’orgla egl onn 1883 stada. Quell’orgla ei suenter pliras sanaziuns aunc oz en funcziun. Cun il barschament dil vitg da 1834, nua che pliras casas e clavaus ein daventai unfrendas dallas flommas, ei mo il trertetg vegnius donnegiaus, tut tschei ha resistiu al fiug. Igl antependium ha igl artist Tschuor, oriunds da Rueun, entagliau denter 1850 -1859. Ulteriuras sanaziuns, per exempel, renovar il chor dalla baselgia (1913), installaziun da glisch electrica (1914) novs bauns-baselgia (1916) midada da zenns (1929) e midada dil scaldament (1939) ein succedidas successivamein. Ina speciala muntada per la pleiv s. Andriu ha segir igl onn 1949 giu. Duront quei onn han ins prolunghiu la nav, renovau e schubergiau ils altars, scuvretg maletgs egl arviul dil chor, cumpletau ils bauns-baselgia, baghegiau ina nova e pli gronda lautga, rugalau il carner ed engrondiu il santeri. Autras impurtontas installaziuns ein ils zenns existents (1959) ed il scaldament electric (1966) stadas. La davosa renovaziun cumplessiva ha giu liug igl onn 1996.

Ussa sepresenta la baselgia da s. Andriu en nova splendur e dat perdetga dad in passau variont ed impurtont. La baselgia baroca cun la tuor romana, sco ella sepresenta oz, datescha digl onn 1633.

La biala tuor romana datescha dil 12avel tschentaner
CHEU saveis tedlar il tuchiez dalla baselgia

In’egliada el chor dalla baselgia da s. Andriu
Igl altar principal muossa l’ascensiun da Maria, dasperas sesanflan s. Andriu, s. Flurin, s. Luzi e s. Francestg


S. Andriu, apiestel

(Di commemorativ, 30 da november, negina documentaziun, entuorn igl onn 60)
Igl apiestel Andriu fuva il frar da Simon Pieder e sco lez pescadur. Suenter esser staus giuvnal da Gion Battesta eis el gl’emprem che Jesus ha clamau. La legenda lai annunziar el la legreivla nuviala en la cuntrada dalla Mar Nera ed en Grezia. A Patras (Grezia) converta el la dunna dil stattalter Aegeas al cristianissem. Aegeas sez lai denton ligiar el vid ina crusch en fuorma dad in X. Quella fuorma da crusch vegn aunc oz numnada „Crusch da s. Andriu“, che sesanfla dil reminent era avon surpassadis dallas viafiers.

S. Andriu ei denter auter il patrun dils pescadurs, marcadonts da pèschs, mazlers, miniers e terschers – era patrun dalla Russia, Scozia, Spagna e Grezia. El ei a Rueun patrun-baselgia sco era dall’anteriura pleiv ed anteriura vischnaunca politica (s. Andriu era sigl uoppen dalla vischnaunca).

S. Andriu vegn prius naven dalla crusch che senumna aunc oz „Crusch da s. Andriu“(Andreaskreuz)

CHEU anfleis aunc dapli detagls dalla baselgia s. Andriu


Caplutta s. Clau

Quella caplutta dat era il num al quartier giudem il vitg. Ella sesanfla buca lunsch naven dalla via cantunala ed ei drizzada encunter ost. L’inauguraziun da quella caplutta ha giu liug 1406. Igl onn 1582 ei la caplutta da s. Clau vegnida renovada da rudien. Da quei datum derivan era il plantschiu sura extraordinari da lenn sco era il zenn. Igl altar ei fetg sempels e la pictura muossa s. Clau ensemen cun s. Gieri. Davon igl altar sesanflan duas statuas, ina da s. Clau e l’autra da s. Flurin, omisduas dateschan d’entuorn 1525.

La davosa renovaziun ha giu liug ils onns 2009 – 2013 (l‘ inauguraziun ei stada ils 18-05-2014).

Denter auter ein las picturas digl enconuschent artist Hans Ardüser vegnidas restauradas.

Dapli fotografias anfleis Vus sut „galaria“.

Intern dalla caplutta avon la renovaziun.

S. Clau da Myria

(Di commemorativ, 6. da december denter 280 e 286, denter 345 e 351)
Nicolaus, v.d. il victur, ei staus fetg probabel all’entschatta dil quart tschentaner uestg da Myria ell’Asia minora (oz Terchia). In entir tschupi da legendas circumdat sia veta, aschia ch’igl ei grev da saver, co el ei vivius. En mintga cass ha sia migeivladad e buontad caschunau quellas legendas. La veneraziun da sia persuna ei semussada surtut entuorn ils onns 500 cun prender l’entschatta en las tiaras slavas, surtut lu en Russia, ella Grecia e la finala ell’entira Europa.

S. Clau ei patrun dalla Russia, Lotringia, dils affons,scolars, mattatschs, purschalas e glieud pli veglia, dils ministrants, pumpiers, pelegrins e viandonts e biars auters.
– La statua da s. Clau datescha d’entuorn 1525

Caplutta s. Antoni

Era quella caplutta dat il num ad in quartier da Rueun, numnadamein tal sisum il vitg en direcziun da Pigniu. La caplutta da s. Antoni ei vegnida eregida igl onn 1690. Sin il trertetg sesanfla in clutgeret en fuorma da tschaguola. Il zenn ei dataus digl onn 1643 e vegn en da Gula, dalla caplutta s. Maria Madleina. Il sempel altar presenta in maletg dalla visiun da s. Antoni da Padua, signaus cun „Pater Fridolin Eggert 1694“. Igl onn 1856 ei la caplutta vegnida restaurada pli vast. A caschun dalla davosa sanaziun, 1984, han ils responsabels exequiu lavurs externas sco era internas, era il plantschiu ei vegnius midaus a caschun da quella.

Inscripziun sur il portal dalla caplutta:
Havend in giuven stuschau sia mumma cun in pei et udiu en confessiun, ch’in tal pei meritas d’esser tagliaus giu, ha el exactamein tigliau giu el, mo s. Antoni avertius vegn tiel giuven, fa oratiun e madaghescha grat leu perfetgiamein.


S. Antoni da Padua

(Di commemorativ, 13 da zercladur 1195, 1231)
Fernandez Martin da Bulhorn ei naschius a Lissabon e deriva ord ina famiglia nobla. Suenter ses studis eis el daventaus spiritual. Impressiunaus da tschun marters en Marocco eis el sedecidius da s’unir cun igl uorden dils Franciscans. El ha survegniu il num Antonius. Ualti dabot eis el vegnius renomaus sco bien retoricher. El veva in dun da perschuader pievels jasters sulettamein cun igl engaschi e la perschuasiun da ses plaids. Ses davos onns ha el passentau ella regiun entuorn Padua. Entras ses priedis ha el giu in success fenomenal. Antoni ei morts igl onn 1231 ad Arcella, damaneivel da Padua.
S. Antoni ei patrun da Padua ed da Lissabon, dils paupers, da lètgs, dunnas ed affons, pasterners, miniers, pasturs e viandonts e.a.v., el vegn era invocaus per anflar caussas piarsas.
S. Antoni ei patrun dalla caplutta sisum Rueun, sper la via encunter Pigniu.

Caplutta s. Francestg

Sper la via encunter Pigniu, schai sin 1206 m.s.m., la pli aultsituada caplutta da s. Francestg en Svizra. Ella ei eregida igl onn 1642. Il clutgeret schai buca sin il trertetg mobein dalla vart, encunter sidost. Il grond maletg digl altar muossa cu s. Francestg ha retschiert entras Cristus il perdun dalla caplutta Portiuncula. Quei maletg ei in dils pli beingartegiai maletgs d’altar egl entir cantun Grischun. Quella pictura ei dil medem artist sco il maletg dalla caplutta s. Maria Madleina, numnadamein dad Ottavio Amigoni da Brixen. Tuttina sco tier igl altar da s. Maria Madleina vesan ins era cheu sisum igl altar igl emblem dils paders caputschins. Igl onn 1793 ha la caplutta da s. Francestg survegniu in niev zenn. Denter ils onns 1958 e 1960 ei il bi altar vegnius restauraus, e la davosa renovaziun cumplessiva ha giu liug en etappas denter 1982 e 1988.

La caplutta, vesta encunter il il Pez Mundaun
Ina dallas pli bein gartegiadas picturas digl artist Ottavio Amigoni da Brixen datada cun 1642

S. Francestg d’Assisi

Giovanni Bernardone era fegl d’in reh marcadont ad Assisi. Gia da giuven ha el survegniu in secund num: Francesco, perquei che sia mumma derivava dalla Frontscha, – pia il pign Franzos. Suenter in’uiara, nua ch’el ei vegnius blessaus grevamein eis el seconvertius e segidaus cun paupers e malsauns. Naven da lu viva el sco eremit, entochen ch’el auda in di ina vusch che di: Va e renovescha mia baselgia! Sinquei raduna el 12 cumpogns. Quei ei l’entschatta digl uorden dils minorits ( entuorn ils onns 1210). Da paders benedictins ha el survegniu ina caplutta, S.Maria degli Angeli, ella vischinonza dad Assisi,. Francestg dat a quei sanctuari il num „Portiuncula“, v.d. ina pintga part/porziun. Dasperas baghegia el ina casetta, l’entschatta dalla claustra principala dils Franziscans.
S. Francestg d’Assisi ei patrun dall’Italia, dils paupers, schirai, tschocs, perschuniers e da biars auters.


Caplutta s. Maria Madleina

La caplutta s. Maria Madleina schai el ucliva Gula, egl ost dalla fracziun da Rueun, gest avon che passar sin intschess dalla fracziun da Schnaus. Digl emprem sanctuari, probabel 16avel tschentaner, existan negins documents. Quei baselgin possedeva carteivlamein negin clutgeret. Duront la presenza dils paders caputschins ei era quella caplutta vegnida restaurada (1643) da rudien. Il clutger roman ei vegnius eregius, igl arviul ei vegnius baghegiaus ed ornaus cun bellezia frescos, che presentan scenas ord la veta da Maria Madleina. En la tuor ha ei plaz per dus zenns, in resuna denton giud il clutgeret dalla caplutta da s. Antoni. Omisdus zenns ein datai digl anno 1643, pia igl onn dalla gronda restauraziun dalla caplutta s. Maria Madleina. Il patrocini deriva probablamein neu dalla anteriura vischnaunca da Schnaus, nua che la reformaziun ha scatschau la veneraziun dils sogns. Igl altar ei fetg semeglionts a quel da s. Francestg, muossa denton la crucifigaziun da Cristus, la mumma da Diu, s. Francestg e s. Andriu. La davosa restauraziun ei ida a fin igl onn 2000. Ussa sepresenta la caplutta s. Maria Madleina grondiusamein ed ei vala da visitar quei bi sanctuari.

Igl altar incaricaus dils pader caputschis ei fetg semeglionts al quel da s. Francestg e muossa sisum amiez igl emblem dils caputschins.

CHEU datti aunc dapli informaziuns dalla caplutta sontga Maria Madleina


S. Maria Madleina

(Di commemorativ, 22. da fenadur Igl onn 1, entuorn igl onn 50)
Ella ei patruna dalla caplutta s. Maria Madleina a Gula.

Maria Madleina, sco siu secund num di, fuva oriunda da Magdala, in vitget sper il lag da Genesaret en Galilea. Maria Madleina ei suandada Jesus suenter che lez veva liberau ella da malspirtadadad.

Era dunnas appartenevan al cerchel entuorn Jesus. Ella, ensemen cun duas autras dunnas, ei stada cun Jesus duront sia crucifigaziun e mort. Maria Madleina ei l’emprema perdetga dalla levada da Jesus, cura ch’ella ei ida alla fossa da Jesus, gl’emprem di dall’jamna.

S. Maria Madleina ei patruna dallas dunnas, da puccontas enricladas, da scolaras e scolars, perschuniers, frisunzs, viticulturs ed auters.


Sontget: s. Gion da Nepomuc

(Di commemorativ, 16 da matg, entuorn 1350, 1393)
Quei sontget sesanfla gest avon traversar la punt che meina el quartier da s. Antoni, pia en direcziun da Pigiu. Il sontget ha remplazzau 1891 in crucifix decadent. Cun l’erecziun dallas punts per la via da Pigniu egl onn 1923 e pli tard puspei 1984, ei il sontget vegnius dislocaus duas gadas levamein. 2003 ha liug ina renovaziun migeivla cun installar ina nova statua da s. Gion da Nepomuc. Quella ei vegnida benedida ed installada gest in onn suenter la gronda bova a Rueun (16.11.2002) che ha devastau la punt veglia che ha menau el quartier da s. Antoni.

S. Gion oriunds da Pomuc ha giu gronds disputs cun il retg Wenzel IV. Tenor la historia ha quei retg schau metter Gion en perschun, mudergiar e silsuenter arsentau e fiers el ella Moldau.

S. Gion da Nepomuc ei denter auter patrun da punts, protectur encunter auas grondas e dalla discreziun.


Sontget: Nossadunna

( Di commemorativ, 1 da schaner, entuorn 18 a.C., buca enconuschent)
Il sontget cun la Nossadunna anflein nus agl ur dalla via dils Polacs, suenter la punt lenn sur il Rein en direcziun da Glion. Eregius ei quei sontget entras ils internai polacs, che han construiu la via sin la vart dretga dil Rein, quei cuort suenter la secunda uiara mundiala. Il maletg ha igl artist Jacek Stryjenski creau (entuorn 1944).Quei maletg ei denton vegnius donnegiaus ed aschia ha igl actual artist polac, Jan Janczaks creau in niev maletg da Nossadunna cun il tetel „Amur materna“. Quei niev maletg ei vegnius installaus 1990. Il maletg significhescha il cant dils aunghels“Gloria al Segner e pasch sin tiara“.

Nossadunna ei patruna dalla baselgia catolica, da cuschiniers ed ustiers e.a.v, dalla Bavaria, da Lausanne vinavon eis ella protectura encunter tun e cametg sco era da tuttas misergias.


Plevons dalla pleiv s. Andriu, Rueun

2018 – sur Thomas Arkuszewski
2012 – 2018sur Dirk Jasinski
2000 – 2012sur Sep Fidel Sievi
1989 – 2000sur Martin Bearth
1986 – 1989sur Alexi Manetsch
1943 – 1986sur canoni Christian Berther
1941 – 1943sur Rest Martin Gartmann
1913 – 1941sur Gion Giacun Beer
1893 – 1913sur Johan Peter Simeon
1879 – 1893sur Christian Mathias Rensch